En 1988, uns investigadores da revista National Geographic pediron a 3.800 nenos de 49 países que debuxasen o mapa do mundo. A maioría dos rapaces - africanos, asiáticos, americanos - colocaron Europa no centro do mapa. Sen sabelo, reproduciron a mesma visión eurocéntrica legada polos seus antepasados dende a época colonial, a proxección de Mercator, a mesma que todo occidental ten na cabeza como un feito obxectivo ante o que non cabe a máis mínima dúbida.
Un mapa non é máis que unha ollada, trazada historicamente cunha carga ideolóxica, ás veces inocente, que adoita xerar controversia. Mentres o mapa do poder real no mundo está cambiando radicalmente, desprazando a Europa cada vez máis ao oeste e colocando no centro a Estados Unidos e a China, as vellas polémicas sobre o eurocentrismo seguen vivas.
As dúas proxeccións de mapas que máis axitaron o mundo da cartografía son as de Mercator (1569) e a de Peters (1974). Representar fielmente nun plano unha esfera achatada polos polos - un elipsoide de revolución, que dirían os expertos - é o reto dos cartógrafos desde o século XVI. Desgrazadamente, é imposible; sempre haberá unha parte que quede distorsionada.
En 1569, o pai de todos eles, o flamenco Gerardo Mercator ideou unha forma de proxectar o mundo esférico meténdoo nun cilindro. O mapa, unha ferramenta útil para os navegantes da época, é o mesmo que se ensinou nas escolas. Coloca Europa no centro e representa fielmente a forma dos continentes, pero esaxera os tamaños dos países a medida que se achegan aos polos. Grenlandia, por exemplo, aparece cun tamaño similar ao de África, aínda que a súa superficie é de 2,1 millóns de quilómetros cadrados, mentres que a do continente é de 30,1 millóns.
Da mesma forma, a masa continental do que aínda seguimos chamando norte ocupa moito máis espazo que a do sur. A realidade é que o sur ocupa o dobre, uns 100 millóns de quilómetros cadrados. En calquera caso, as inexactitudes de Mercator non poden atribuírse a supostas intencións deshonestas; o home só quería que os barcos non se perdesen no océano Atlántico.
Quen si resultou un experto en propaganda foi Arno Peters. En 1974, este berlinés que fora cineasta, organizou unha rolda de prensa para arremeter contra o mapa de Mercator e presentar o seu. A proxección de Peters respectaba as superficies reais dos países, pero non as súas siluetas, a maioría das que aparecían demasiado estiradas. Os cartógrafos derónlle no lombo -Arthur Robinson definiu o mapa como un calzón longo, mollado e farrapento colgado do Ártico - pero a visión politicamente correcta de Peters calou na Unesco e na ONG, que adoptaron o mapa para mostrar a súa sensibilidade cara a África e Asia. Ademais, Peters non fixera máis que apropiarse dunha proxección case idéntica elaborada en 1855 por James Gall, un relixioso escocés con menos sentido do espectáculo.
"Non soamente é doado mentir con mapas; é esencial", sinala o experto estadounidense Mark Monmonier no seu libro Como mentir con mapas (How to lie with maps, 1996), onde revisa como os mapas serviron historicamente para facer propaganda. Monmonier propón un método moito máis efectivo que o de Peters para resaltar a importancia crecente de China ou India: os cartogramas.
Este tipo de mapas non se fai atendendo ás coordenadas para representar con fidelidade a superficie terrestre. Son simplemente gráficos que permiten explicar como distribúense os países segundo determinadas variables estatísticas. A iso dedícanse páxinas web como worldmapper.org ou gapminder.org, ferramentas estupendas para elaborar cartogramas.
Como será o mapa do mundo dentro duns anos? Se pintásemos un cartograma xeopolítico que deixase claro quen manda no mundo, Todos os expertos consultados coinciden en que serán os avances tecnolóxicos os que determinarán principalmente quen mandará no mundo. "A ciencia é a que define a innovación e iso é o que marca a produtividade dun país e, polo tanto, o seu crecemento económico", sinala Fernando Vallespín, catedrático de Ciencia Política e da Administración. "China vai gañando poder militar. O centro cópano China e Os estados unidos", propón Cristina Manzano, directora da revista Foreign Policy en España.
"Hai outros factores, como a educación e o número de universidades potentes, pero todos están ligados a ese criterio económico e tecnolóxico", explica Antonio Marquina, catedrático de Seguridade e Cooperación nas Relacións Internacionais, que achega as predicións económicas do Goldman sachs para 2050. Segundo a análise do grupo de investimento, China e Os Estados Unidos coparían a primeira e segunda praza respectivamente. Outros países como Brasil, India e Rusia dominan as primeiras prazas. Só Alemaña segue mantendo certo poderío. España non aparece nin sequera na lista dos 20 primeiros. Unha proxección similar é a que achegan os expertos de Worldmapper para 2015.
Moitas cousas poden pór todo do revés de aquí a 2050, pero, probablemente, se a revista National Geographic repetise o seu experimento nesa data, os nenos europeos debuxarían a China e Os Estados Unidos no centro e arrinconarían a Europa ao extremo oeste do mapamundi.
Álvaro de Cózar, El País 20/03/2010
Ningún comentario:
Publicar un comentario